СОЁОНЫ БҮС НУТАГ

       Алтай Соёны эко бүс нутаг нь Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Сан (WWF)-гаас тодорхойлсон дэлхий дээрх зайлшгvй хамгаалбал зохих 200 эко бүс нутгийн нэг бөгөөд Монгол, ОХУ, Казах, БНХАУ-ын нутгийг дамнан оршдог онцлогтой. Нийт нутгийн хэмжээ 862000 км2, түүнээс Монголд 29% нь байдаг.Үүний дотор Монгол Улсын нутагт хамаарагдах бvс нутгаас өндөр уулын болон хээр, цөлжүү хээр, ус намгархаг газрууд хосолсон Их нууруудын сав газар болон олон нуур, усны өлгий болсон Дархадын Хотгор чухал байр суурь эзэлдэг. 

ХӨВСГӨЛ НУУР

      Хөвсгөл нуур нь одоогоос 7 сая орчим жилийн өмнө үүссэн нуур бөгөөд Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ, Рэнчинлхүмбэ, Ханх, Чандмань-Өндөр зэрэг сумдын нутгийг дамнан, Мөрөн хотоос хойш 101 километрт оршино. 2760 ам километр талбайтай, 34-36 километр өргөн, 136 километр урт, 262 метр гүн нуур бөгөөд далайн төвшнөөс дээш 1645 метр өндөрт оршдог. Эргийн шугамын урт нь 414 километр,  усны нөөцөөрөө Азид хоёрдугаарт ордог. Хөвсгөл нуурт 46 гол горхи цутгах бөгөөд нийт 5300 ам километр талбайгаас усжина. Дэлхийн цэнгэг усны 1%-ийг эзэлдэг. Нуурын ёроолын талбайн 70% нь 100 метрээс илүү гүн байдаг. Сибирийн хадран, зэвэг зэрэг 12 зүйл загас амьдардаг. 11 дүгээр сарын сүүлийн хагас гэхэд бүрэн хөлддөг бөгөөд мөсний зузаан 1 метр болдог.

ДАЯН ДЭЭРХИЙН АГУЙ

     Даян Дээрхийн агуй нь Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын төвөөс зүүн хойно Үүр голын зүүн цутгал, Дээрх гэдэг хавцал голын дунд хавьд зүүнээс нийлэх хавцлын аманд орших, Монгол орны хамгийн том агуйн нэг юм. Агуй дотроо 450 шоо метр хэмжээтэй, арав гаруй тасалгаатай, зүг бүртээ олон ам бүхий “хаалгатай”. Төрөл бүрийн рашаантай, нарийн шороон будагтай, “эхийн умай” хэмээх эмэгтэй хүний савыг дүрсэлсэн амсартай дэлхийд ховор байгалийн “үзмэр” бөгөөд агуй нь том жижиг гурван амтай.

УУШГИЙН ӨВРИЙН БУГАН ХӨШӨӨ

     Аймгийн төвөөс 25 км Бүрэнтогтох сумын нутагт орших Уушиг уулын өвөрт нэг дор 14 буган хөшөө байдаг. Буган хөшөөнүүд хойноосоо урагш цуварч байрласан. Хөшөөнүүд хоорондоо 3-20 метрийн зайтай. Улаавтар өнгийн боржгон чулууг дөрвөн тал гарган тэгшлэн засаж, буга, нум, бамбай, морь, хутга, нар,сар, толь, хээтэй бүс зэргийг дүрслэн сийлж хөшөөнүүдийг бүтээсэн байдаг. Хөшөөнүүд гонзгой урт бөгөөд 1,5-4,8 метр өндөртэй, 0,4-1 метр өргөнтэй, 0,2-0,5 метр зузаантай байна. Нийт 14 хөшөөнд 109 буга  дүрслэн сийлсэн. Уг дурсгал нь нэг дор олноороо цогцолсон гэдгээрээ онцлог бөгөөд Монгол орны хамгийн тод дүрслэлтэй буган хөшөө юм.

УЛААН ТОЛГОЙН БУГАН ХӨШӨӨ

      Аймгийн төвөөс 35 км Эрхэл нуурын баруун талд Улаан толгой уулын бэлд таван ширхэг буган хөшөө, ойр орчим нь нилээн хэдэн 1-2 м өндөр дөрвөлжин болон дугуй хиргисүүр бий. Энэхүү буган чулуун хөшөөний хоёр дахь нь 3.40 см өндөр бөгөөд монголын хамгийн өндөр буган чулуу гэдгээрээ алдартай. Энэхүү буган чулуун хөшөөний дээд талд нар, еёөн ширхэг ташуу бөөрөнхий нүх хонхойлгон цохисон буганы дүрс тод дүрспэгдсэний дээр ойролцоо орших 4 буган чулуунаасаа хэмжээ, хийц урлалаараа өвөрмөц онцлогтой юм. Монгол оронд 550 гаруй буган хөшөө байдгийн 70 гаруй нь буган чулуун хөшөө Хөвсгөл аймагт байдаг.

ДАРХАДЫН 13-Н ОВОО

     Хатгалаас Улаан-Уул руу явах замд Өлийн халзан даваа байдаг бөгөөд 13 овоотой. Өлийн халзан даваа нь 2110 м-ийн өндөрт оршдог.Дархад овгийн хүмүүс манай улсын олон аймаг сумаар тархсан байдаг гэж угсаатан зүй судлаачид өөр өөрсдийн бүтээлд тэмдэглэсэн байдаг. Дархад овгийн хүмүүсийн уг гарал XII-XIII зуунаас улбаатай. “Монголын нууц товчоо”-нд  дархад аймаг гэж гардаг. Одоогийн Улаан-Уул, Рэнчинлхүмбэ, Баянзүрх, Цагааннуур суманд аж төрж байгаа дархдууд дархад ястны зан үйл, хэл аялгуу, аж төрөх ёсон, сүсэг бишрэл зэргийн үүх  түүхийг хадгалж байгаа.

ЦААТНЫ НУТАГ

    Хөвсгөл аймгийн Улаан-Уул, Рэнчинлхүмбэ, Баянзүрх, Ханх зэрэг сумдуудад нутагладаг Тува угсааны монголжсон ойн соёд урианхай нарыг Цаатан гэдэг. Цаатангууд өөрийн гэсэн хэл, ёс заншил, шашин шүтлэг, аж төрөх өвөрмөц арга барилтай үндэсний цөөнх юм. Тэд уйгар хэлтэй. Тайгадаа бол өөр хоорондоо уйгараар ярьдаг. Бөөгийн шашин шүтнэ. Аж төрөх гол арга нь бол цаагаа маллан, түүнийхээ ашиг шимийг хүртэж ан гөрөө хийж амьдардаг.